Integraal denken: vanuit diversiteit naar synthese
Achtergrond
Hoe moet het klimaatneutrale energiesysteem er in 2050 uitzien? Over die vraag boog het Expertteam Energiesysteem 2050 zich in opdracht van energieminister Rob Jetten. Het team bestaat uit deskundigen van uiteenlopende disciplines. Op 12 april verscheen hun eindrapporatge. Juist de kracht van een integrale benadering blijkt van meerwaarde. “Met een homogeen team waren we niet tot zo’n goed resultaat gekomen.”
De tussenrapportage van het expertteam in november 2022 werd niet door iedereen met gejuich ontvangen, zegt Bernard ter Haar, voorzitter van het team. “Sommigen waren zelfs teleurgesteld; ze hadden verwacht dat onze bevindingen meer technisch van aard zouden zijn.” Maar het rapport gaat beperkt in op de techniek. Het geeft geen antwoord op vragen als: hoeveel energie wekken we in 2050 op? In welke vormen? En hoeveel opslag, transport en omzetting hebben we de komende decennia precies nodig? Wél concludeert het expertteam dat de energietransitie vorm moet krijgen in synergie met andere grote ontwikkelingen, dat rechtvaardigheid cruciaal is voor maatschappelijke inbedding, dat de overheid meer moet sturen en dat energiebesparing en gedragsverandering nodig zijn.
Multidisciplinaire samenstelling
Dat het tussenrapport – en straks ook het eindrapport – niet puur technisch is ingestoken, komt ontegenzeglijk door de diversiteit in het expertteam, aldus Hans Warmenhoven, senior adviseur strategie bij EBN. Hij dacht mee over de samenstelling van het team en heeft het proces in het eerste jaar mee begeleid. “We hebben geleerd van de aanpak bij de coronapandemie. Het Outbreak Management Team, dat het kabinet adviseerde over de corona-aanpak, kreeg kritiek omdat het te eenzijdig was samengesteld met alleen artsen en virologen. Wij hebben voor een multidisciplinair team gekozen. Want de energietransitie is een maatschappelijk proces dat iedereen aangaat.”
In het Expertteam Energiesysteem 2050 zitten onder anderen specialisten in energie, planologie, economie, sociologie, bedrijfskunde, gedrag, systeemdenken en financiën. “Het zijn onafhankelijke wetenschappers”, zegt Ter Haar. “Ze zijn niet verbonden aan een bedrijf dat zich bezighoudt met energie. Uitzondering is Aniek Moonen, voorzitter van de Jonge Klimaatbeweging. Zij neemt ook op persoonlijke titel deel, maar verwoordt vooral de stem van de jongeren in het team.”
Van nature nieuwsgierig
Warmenhoven herinnert zich de eerste sessie van het expertteam, in januari 2022, nog goed. “Iedereen belichtte de energietransitie vanuit zijn eigen invalshoek. We hebben uitgebreid de tijd genomen om naar elkaar te luisteren, elkaar vragen te stellen. Zonder dat dit direct tot uitkomsten of conclusies moest leiden. Het was puur exploratief, verbindend. Meestal zit er druk op de ketel en moeten er snel resultaten komen. Wij kozen voor een andere aanpak. Die vraagt in aanvang meer tijd, maar levert uiteindelijk tijdwinst op. En een beter resultaat.”
Je zou kunnen denken dat een techneut misschien niet heel geïnteresseerd is in een sociologische uiteenzetting, maar volgens Ter Haar kostte het hem als voorzitter geen moeite om de teamleden betrokken te houden. “Het zijn wetenschappers, die zijn van nature nieuwsgierig en vinden het waardevol als mensen met een andere expertise reflecteren op een thema. Ze waren enthousiast om dit avontuur met elkaar aan te gaan en vonden het leuk om met verschillende disciplines in een groep na te denken.”
Terugdenken vanuit 2050
Aanvankelijk werkte het team met de bestaande scenario’s richting 2050, gebaseerd op de huidige economische structuur en de trend van verduurzaming. Maar gedurende het proces veranderde dat inzicht. Ook dit was een direct gevolg van de multidisciplinaire teamsamenstelling, zegt Ter Haar. “Met een homogeen team waren we misschien in die scenario’s blijven hangen en waren we niet tot zo’n goed eindresultaat gekomen. Want voortborduren op de economische en maatschappelijke situatie van nu zou waarschijnlijk een onrealistisch beeld van 2050 opleveren.”
Het expertteam koos er daarom voor om een beeld van 2050 te schetsen en van daaruit terug te denken. Ter Haar. “Dat was geen makkelijke opgave, want de wereld ziet er in 2050 waarschijnlijk heel anders uit dan nu. De manier waarop we wonen en leven, de energiebehoefte, de economie die circulair geworden is, de geopolitieke verhoudingen. Het rapport dat we opleveren, is een beeld van de gebouwde omgeving van 2050 en het energiesysteem dat daarbij hoort.” Volgens Ter Haar is dat beeld positief. “Maar om daar te komen, wacht ons een ontiegelijk complexe verbouwing. Het is de vraag hoe de politiek daarmee omgaat. Durven ze daarop te sturen, zodat we inderdaad bij dat mooie eindresultaat uitkomen?”
Wij kozen voor een andere aanpak. Die vraagt in aanvang meer tijd, maar levert uiteindelijk tijdwinst op.
Hans Warmenhoven
Senior Advisor Strategy & Strategic Partnerships - Energie Beheer Nederland Participatie van inwoners
Omdat de energietransitie een maatschappelijk proces is dat iedereen raakt, wilde het expertteam graag inwoners betrekken. “Ik had daar wel wat aarzeling bij, want hoe zet je zoiets op?”, zegt Ter Haar. “We besloten om willekeurig honderdduizend mensen aan te schrijven. Uit de aanmelders zijn zestig mensen uitgenodigd om te vertellen wat zij belangrijk vinden als het gaat over energie. Het was een goede doorsnee van de bevolking: jong en oud, man en vrouw, hoog en laag opgeleid. In vier uitgebreide sessies hebben zij met elkaar gesproken.”
Ter Haar was benieuwd hoe het proces zou lopen, ook vanwege de toenemende polarisatie. Maar daarvan was in de groep totaal geen sprake, zegt hij. “Iedereen had zijn inbreng, er werd goed naar elkaar geluisterd. Als je met elkaar in gesprek gaat, merk je dat er meer overeenkomsten zijn dan verschillen.” Hij is blij met de inbreng van inwoners. “Het leverde nieuwe ideeën op. Wij hadden bijvoorbeeld niet nagedacht over energie-inkoop op Europees niveau. Zij wel.” Ter Haar hoopt dat inwoners vaker betrokken worden bij zaken die hen direct aangaan. “Experts en ook politici denken al snel dat iets te complex is om met de ‘doorsnee burger’ te bespreken. Maar samen kom je tot inzichten; het helpt om een helder en scherp verhaal te krijgen.”
Sturing en samenwerking
Het Expertteam Energiesysteem 2050 presenteert zijn rapport dit voorjaar aan Rob Jetten. De minister gebruikt het om te komen tot het Nationaal Plan Energiesysteem 2050. Daarna moet snel begonnen worden met de uitvoering. “Ketens moeten verbouwd worden, we moeten nieuwe ketens – voor bijvoorbeeld waterstof – opzetten. Dit is een geforceerde transitie met een harde deadline. Die halen we alleen met sturing en met samenwerking tussen publieke en private partijen.” Warmenhoven hoopt dat de overheid de noodzakelijke regierol pakt. En dat belanghebbende partijen goed willen samenwerken. “Zij moeten met de overheid om tafel. Niet om te onderhandelen, niet met wensenlijstjes onder de arm, maar om samen tot het energiesysteem van 2050 te komen.”
